Um tekstsløg
Vanligt er at býta tekstir upp í tveir høvuðsbólkar: fagurbókmentir (eisini nevnt skaldskapur ella fiktión) og yrkisbókmentir (eisini nevnt fakta).
Um tú fert ein túr inn á eitt bókasavn, so sært tú, at hetta uppbýtið av bókmentunum eisini verður gjørt har. Fagurbókmentirnar standa fyri seg, flokkaðar eftir máli og í bókstavarað, og yrkisbókmentirnar standa fyri seg, talmerktar og flokkaðar eftir innihaldi.
Í stuttum kann sigast, at aðalmunurin á fagurbókmentum og yrkisbókmentum er tann, at fagurbókmentir eru tekstir, sum høvundar hava skapað úr egnum huga, og yrkisbókmentir snúgva seg um og lýsa veruleikan.
Fagurbókmentir (skaldskapur, eisini nevnt fiktión)
Fagurbókmentir eru tekstir, sum høvundar hava íspunnið og eru sostatt vorðnir til í huganum á høvundum. Teir eru ikki sannir ella rættir. Ætlanin og endamálið við tekstinum kann vera ymiskt – tað velst um tekstslagið, ið høvundur hevur valt.
Frá eldri tíð hevur verið vanligt at flokka skaldskap í tríggjar høvuðsbólkar. Teir eru epikkur, lýrikkur og drama.
Episkir tekstir (eisini nevnt frásøguskaldskapur) eru tekstir, har ið eitt frásøgufólk sigur ella endurgevur eina søgu sum samanhangandi tekst, nevnt prosa. Hesir tekstir verða lisnir ella fortaldir.
Lýrikkur (eisini nevnt yrkingar ella poesi) eru tekstir, har ið yrkjarin endurgevur tankar, kenslur, upplivingar og huglag. Ofta er eingin søgugongd. Lýrikkur hevur ofta eitt ríkt myndamál og er yrktur í eyðkendum og knøppum stíli við t.d. rími, rytmu og í ørindum. Hesir tekstir verða ofta frambornir ella lisnir í yrkingasøvnum.
Drama (eisini nevnt leikritaskaldskapur) er skaldskapur, ið er ætlaður at vera framførdur á palli. Teksturin er settur saman av samrøðum (replikkum) og leikleiðbeiningum.
Vert er at hava í huga, at hesi heitini eisini verða nýtt í øðrum sambondum og tvørtur um tekstsløg. T.d. verður ofta sagt um eina søgu, at hon er dramatisk. Somuleiðis kann ein prosatekstur saktans vera poetiskur. Og ein yrking kann eisini verða søgd at vera episk og prosakend.
Yvirlit yvir fagurbókmentirnar (fiktión/ íspunnin skaldskapur)
Epikkur | Lýrikkur | Leikritaskaldskapur |
Prosa | Poesi | Drama |
Skaldsøga | Yrkingar | Sjónleikur |
Stuttsøga | Sangir | Sangleikur |
Ævintýr | Kvæði og vísir | Skemtileikur/ sorgarleikur |
Íslendingasøgur | Sálmar | Opera |
Vanligt er eisini at býta fagurbókmentirnar upp í hesar tríggjar bólkarnar:
1) skaldskapur í óbundnum máli (eisini nevndur prosa)
· Samanhangandi tekstur skrivaður niður, og høvundurin er kendur
2) skaldskapur av mannamunni (prosa ella skipaður í ørindi)
· Munnborin skaldskapur, høvundur og uppruni ókendur. Skrivaður niður seinni í tíðini.
3) skaldskapur í bundnum máli (eisini nevndur poesi ella lýrikkur).
· Tekstur brotin upp í ørindi. Eyðkent av rytmu og stundum rími. Høvundurin kendur.
Dømi um tekstsløg í hesum bólkunum:
1) Skaldskapur í óbundnum máli
Skaldsøgur Stuttsøgur Listaævintýr
2) Skaldskapur av mannamunni
Sagnir Kvæði Ævintýr
3) Skaldskapur í bundnum máli
Yrkingar Rím og ramsur Sálmar Sangir
Yrkisbókmentir (eisini nevnt fakta)
Yrkisbókmentir eru tekstir, ið ikki eru íspunnir í huganum á høvundum. Teir skulu vera sannir, rættir og viðkomandi í mun til teirra endamál. Teir eru gjørdir við eini ætlan, sum kann vera at vilja fortelja (persónligt ella faktuelt), upplýsa, at vilja greiða frá, hvussu okkurt skal gerast, vilja bera eina hugsan fram og geva grundir fyri teimum ella siga, hvat er loyvt, ella hvussu okkurt skal fyriskipast.
Yvirlit við dømum um yrkistekstir
Forteljandi yrkistekstir
1) Persónligur, subjektivur, 1. persónsfrásøgn
Dagbøkur Brøv Ferðafrásagnir Klumma Hugleiðingar
2) Faktuellur, objektivur, 3. persónsfrásøgn
Tíðindi Blaðgreinar Løgreglurapport Frágreiðingar
3) Ímyndaður, subjektivur, 1. persóns- ella 3. persónsfrásøgn
Ein ferð til Mars Ein dagur sum trælur í víkingatíðini
Upplýsandi yrkistekstir
Ævisøgur Alfrøði Fakbløð/-bøkur Kunnandi heimasíður Veðurtíðindi Avísir
Leiðbeinandi yrkistekstir
Uppskriftir Brúkaraleiðbeining Leiðbeiningar Spælireglur
Grundgevandi yrkistekstir
Lesarabrøv Lýsingar Ritgerðir Ummælir Verkætlanir
Fyriskipandi yrkistekstir
Lógir Reglugerðir Kunngerðir Vegskelti
© Lydia Didriksen hevur gjørt tilfarið á hesi síðuni.