Tekstsløg og greiningarfrymlar

Sagnir eiga ikki at verða mettar sum reinar søguligar keldur, tí tær eru merktar av teimum, ið hava sagt tær úr minninum ætt eftir ætt. Sagnirnar eru tó søgur um hendingar, ið veruliga hava verið, og tær eru um fólk, ið hava livað. Tvey høvuðseyðkenni eru fyri sagnirnar. Tað fyrra er, at søgnin altíð vil vera sonn. Hon er ein frágreiðing um eitthvørt og ikki ein søga, sum onkur hevur pentað saman, og tískil er altíð ein kjarni av sannleika í eini søgn. Hitt seinna er, at søgnin altíð er bundin at staði, tíð og persónum. Sagnirnar hava havt ein serligan felags stíl, tí tá hevur verið lættari at minnast frásøgnina.

Serlig eyðkenni eru, at tað sjáldan er meira enn ein hending í hvørjari søgn. Tær hava eina byrjan, eitt hæddarpunkt og ein enda. Bara ein søgutráður er í hvørjari søgn, og søgugongdin er einføld. Bara týðandi hendingar verða tiknar við, og tað er bara eitt  poeng. Í søgnini eru altíð fáir persónar. Talan kann vera um ein, tveir ella hendingaferð um tríggir persónar. Eingin óviðkomandi persónur er við. Samrøður verða ikki  beinleiðis endurgivnar, bara óbeinleiðis. Hóast samrøður ongantíð verða beinleiðis endurgivnar í eini søgn, kunnu partar av einari samrøðu og  serliga heppið málbrúk vera tað grundleggjandi í teimum.

Vit býta vanliga ævintýr upp í tveir høvuðsbólkar: fólkaævintýr og listævintýr. Tað eru bara fólkaævintýrini, ið verða bólkað sum skaldskapur av mannamunni. Listævintýr eru yngri ævintýr eftir kendan høvund. Sum dømi um listævintýr kunnu ævintýrini, ið danin H. C. Andersen skrivaði, nevnast. 

Fólkaævintýrini verða bólkað undir óbundnan skaldskap av mannamunni. Eingin veit, hvør upprunaligi høvundurin var, tí tey hava livað ímillum fólk í øldir og hava verið søgd eftir minninum frá ættarliði til ættarlið. Tey vórðu skrivað niður í seinni helvt av 1800-talinum. Á rannsóknarferðum í Føroyum í 1892/ 93 og 1898 savnaði Jakob Jakobsen m.a. ævintýr, sum frásøgufólk á ymsum plássum í landinum fortaldu honum. Tey komu á prent í savninum Færøske Folkesagn og Æventyr I-III, sum hann gav út í árinunum 1898 til 1901. Í 1891 kom Færøsk anthologi I og II eftir V. U. Hammershaimb.

Vanligt er at býta ævintýrini sundur í bólkarnar skemtiævintýr og gandaævintýr. Skemtiævintýrini gera gjøldur burtur úr teimum, ið hava hægri tign og vald í samfelagnum, meðan gandaævintýrini eru eyðkend av yvirnatúrligum hendingum og verum. Søgugongdin er eyðkend av mynstrinum heima – úti – heima. Høvuðspersónurin  er ofta ein hetja, sum skal vinna á nøkrum forðingum og klára nakrar royndir, sum t.d. at bjarga eini prinsessu, og sum løn fyri stríðið vinnur hetjan prinsessuna og hálvt kongaríki.

Serlig stíleyðkenni, sum síggjast í ævintýrunum, eru t. d.,  at tey eru leys av tíð og staði. Tey byrja typiskt við orðunum Einaferð vóru tað… Henda byrjan ger, at tað er ómøguligt at tíðarfesta søgugongdina. Ofta fara hendingarnar fram í einum kongaríki, í eini skóg ella á einum garði, og tað forðar fyri at staðfesta, hvar í verðini persónarnir eru staddir.  Persónarnir eru typur. Vit hoyra ofta um eini fátæk hjún, ein kong og eina drotning,  ella eina stjúkmammu og so og so nógv systkin. Yvirnatúrligar verur sum risar, trøll, gívrar, heksir, ið duga meiri enn onnur, eru ofta við í hendingunum. Djór og lutir hava eisini óvanligar gávur og duga at tala og løna ella revsa, alt eftir hvussu høvuðspersónurin ber seg at. Tølini hava eisini serliga funktión í ævintýrunum og ganga aftur, t. d. tríggjar ferð, og triðju ferð eydnast royndin, ella tríggir brøður ella tríggjar systrar. Sjey, níggju og tólv eru eisini tøl, ið ganga aftur. Mótsetningar eru altíð ímillum ávísar persónar, men hesir mótsetningar verða altíð loystir at enda, so endin verður góður. Í mongum ævintýrum endar søgugongdin við brúdleypi, og at hjúnini livdu lukkuliga saman restina av ævini. Eins og byrjanin (einaferð var tað…) ofta er hin sama, so er endin hin sami í ymsum avbrigdum. Einki óneyðugt verður nevnt í ævintýrinum. Persónar verða lýstir ígjøgnum hendingar og atburð, og vit fáa nærum ongantíð nakað at vita um teirra tankar. Málið er einfalt og frymlakent, eins og søgubyggingin er tað. Beinleiðis tala er avmarkað, og ofta verður tað sama endurtikið fleiri ferð, t. d. tríggjar ferð.

Vanligt er at brúka aktantfrymilin, tá ið ævintýr verða greinað. Hann sær soleiðis út:

Vit kunnu hugsa okkum, at høvuðspersónurin er ein prinsur, ið hevur sum mál at fáa sær eina konu. Virkisásurin myndar hetta virksemi. Hansara mál er at fáa prinsessuna. Men kanska hevur eitt sjótrøll tikið prinsessuna, so siga vit, at sjótrøllið er mótstøða. Kanska ein fuglur hjálpir prinsinum at finna horvnu prinsessuna, so siga vit, at fuglurin er hjálpari. Stríðsásurin myndar stríðandi partarnar ella mótsetningin teirra millum. Kongur vil løna prinsinum við at geva honum prinsessuna til konu, um hann megnar at fáa hana frá sjótrøllinum. Tá siga vit, at kongurin er gevari, og prinsurin er móttakari, tí han fær prinsessuna. Hetta myndar samskiftisásurin.

Aktantfrymilin vísir sambandið ímillum ymsu partarnar í ævintýrinum. Til ber at kanna sambandið á ymsan hátt við at seta aðrar persónar sum subjekt og so kanna, hvat tað er, sum er teirra mál ella ætlan, og hvør arbeiðir ímóti, og hvør roynir at hjálpa.

Okkara eldri kvæði hava livað í minninum á fólki, áðrenn tey vórðu skrivað niður. Kvæðini eru episk og hava aloftast niðurlag. Talan kann vera um tví-reglað ella fer-reglað ørindislag bundin saman av ymiskum rímum. Kvæði finnast eisini í okkara grannalondum, men siðurin at dansa til tey er dottin burtur fyri langari tíð síðan.

Søguliga verða norðurlendsku kvæðini tíðarfest til miðøldina.

Elstu kvæðini verða hildin at vera frá umleið 1300- 1400, og er yrkjarin ókendur. Hesi kvæðini hava kvæðaevni úr Norðanlondum og úr Miðevropu. Tey fara víða um í tíð og eru um søguligar persónar heilt aftur til 5. øld. Dømi um hetta er Artala kongur í Sjúrðarkvæðunum.

Í 16. og 17. øld vóru fleiri danskar vísubøkur kendar í Føroyum. Sum dømi kann Danske viser eftir  Peder Syv frá 1695 nevnast.

Elstu táttauppskriftirnar eru frá umleið 1700. Táttaskaldskapurin blómar í 1800-talinum.

Okkara yngru kvæði eru frá umleið ár 1800, og er yrkjarin í flestu førum kendur, hóast ivamál er um yrkjaran í summum førum. Hesi kvæðini hoyra sjálvandi ikki heima í bólkinum, ið er nevndur norðurlendsk miðaldarkvæði omanfyri.

Kendastu nøvnini í hesi tíðini eru Nólsoyar Páll (1766-1809), Jens Chr. Djurhuus, sjóvarbóndin (1773-1853), Jens Hendrik Djurhuus, sonur sjóvarbóndans (1773-1853) og Jákup Nolsøe, bróðir Nólsoyar Páls. Evni í hesum yngru kvæðunum eru úr Føroyingasøgu, Heimskringlu og úr øðrum fornsøgum. Hendingarnar í teimum fara fram í Føroyum og í okkara grannalondum í tíðarbilinum frá umleið ár 100 og frameftir.

Í nýggjari tíð  hava eitt nú  Jóannes Patursson (1866-1946),  Mikkjal á Ryggi (1879-1956) og Poul F. Joensen (1898-1970) og aðrir yrkt kvæði.

                                                                                                     (Kelda: Árni Dahl)