Rithøvundar  
 

»Eg veit ikki rættiliga, hvat eg skal siga um uppvøksturin. Hann mundi vera,  sum vanligt er úti á bygd í Føroyum«. Soleiðis byrjar Martin Joensen, føddur í Sandvík í 1902, frágreiðing um lívssøgu sína, og hann heldur fram: »Vit høvdu at rópa rættiliga góða skúlagongd. Tá ið eg fór í skúlan, hevði bygdin sín egna lærara og var sloppin leys frá Hvalbiar læraranum. Viðvíkjandi føroyskum so var A. C. Evensens lesibók komin, tá ið eg var eini 10 ár, og henni lósu vit í eina ferð um vikuna ta tíð meðan eg gekk í skúla. Eg minnist, at tað var stór hending, tá ið Jóhannesar evangelium og Robinson Crusoe komu og vórðu útbýttar millum skúlabørnini. Somuleiðis tá ið »Ungu Føroyar« komu fram. Mær dámdi væl at lesa í óvitaárunum, og atstøðurnar vóru hópin góðar at fáa fatur á bókum, sum dámdi ungdóminum. Men har sum ivaleyst í øðrum plássum varð tað hildið at vera ein skomm at hava góðan lesingarhug«.

Sum aðrir dreingir fór Martin Joensen 17 ára gamal til skips, men hugurin til bókina eggjaði honum á háskúlaskeið veturin 1922/23, hann hevði í kvittanum at fara handils-vegin og ætlaði sær á handilsskúla í Danmark.

Skeiðið á Føroya Fólkaháskúla kom at hava avbera stóran týdning fyri hann, har fekk hann hina fyrstu leiðbeiningina í at skriva føroyskt, og søgufyrilestrarnir góvu honum annað sýn á lív og framtíð.

Eftir ráðum frá Símuni av Skarði slepti hann ætlanunum um at fáa sær handilsútbúgving, fór í staðin í 1923 á Læraraskúlan, ikki tí at hann hevði so ovurhonds stóran hug til lærarayrkið, heldur tí at hetta starvið gav honum betri møguleika at leita til bøkur og til skriving.

Aftan á lokið prógv í 1926 var hann fyrst lærari í bygdunum Økrum, Víkarbyrgi og Lopra, í 1929 fekk hann starv í heimbygdini, og har var hann, til hann í 1944 fekk starv á Tvøroyri. Hetta starvið røkti hann, til hann vegna sjúku mátti leggja frá sær. Hann doyði í 1966.

Bókmentaverk:
Í skúladøgum Martin Joensens á háskúlanum høvdu næmingarnir handskrivað felagsblað, »Tjaldur«, har fleiri royndu skaldaflogið. Martin helt seg framat, og ikki mundi vera leingi, til oddamenn skúlans — báðir skrivandi menn — varnaðust, at her var unglingi, ið okkurt gott mundi spyrjast burtur úr, varð hann stuðlaður.

Hesar fyrstu royndirnar hildu fram í handskriyaða felagsblaði læraraskúlanæminga »Snarljósi« árini 1923 — 26, og fyrsta søga hansara »Eitt krosstekin« kom á prenti í 1928 í jólanummarinum av »Barnablaðnum«, sum floksfelagar hansara av læraraskúlanum, Sámal Johansen og Jacob Olsen, stjórnaðu.

Fyrsta søgubrot Martins í vaksnamannastíli varð prentað í jólanumm-ari av »Føroya Sosialdemokrati« 1933. Brotið er »Ein bygdamynd«, ið fær hugin hjá honum, ið lesur, at leita aftur til døpru hendingina á sandinum í Sandvík í 1915, tá bátar í grindadrápi holvdust og fleiri mans druknaðu.

Í árunum uppeftir koma frá hond Martins skaldaverk í »Varðan«, yrkingar, stuttsøgur og brot úr skaldsøgu.
 
Í 1946 kemur út fyrsta skaldsøga hansara, »Fiskimenn«, og seks ár seinni kemur framhaldið »Tað lýsir á landi«.

Í fyrru skaldsøguni fylgja vit manningini á sluppini »Ørnini« í fiskiskapi undir íslandi og heima millum túrar. Innanborða balist ymisligt fólkatilfar: hin ofta bonski skiparin, stýrimaðurin, umvendur, men kortini veikur fyri freistingum, hin bardagafúsi Sigmundur, hin happaði kokkurin, hin líkasæli Ólavur, longsulsmaðurin Hans Pauli, gudsavnoktarin Gunnar, Andrias, ið skavar alt inn undir seg, og so ivamaðurin, Símun, sum í framhaldsverkinum »Tað lýsir á landi« gerst høvuðspersónur, altíð í tvídrátti við sjálvan seg: í trúarspurningum, í fakfelagsmálum, í ástarbrøgdum o.s.fr.

»Ørnin« siglir út frá keypsstaðnum, sum orsakað av grógvandi skipsfiskiskapinum er farin at vaksa við risaferð. Fólk av smábygdunum leita til hetta stórplássið har altíð ein »vælsignað« dagløn er at forvinna, tá tú leitar tær í arbeiði hjá konginum á staðnum, reiðaranum og keypmanninum Kristiani Kristiansen.

Men vinnumøguleikarnir geva stórstaðnum eisini eina rangu. Tey, ið streyma til, mugu taka til takkar við vánaligum íbúðarviðurskiftum í skúrum og fiskagentuhúsum; seinni tá tvey kasta saman, fáa tey innivist í onkrum slavnum kjallara og liva so har sum trælir stórreiðarans: hann á skipsdekki, hon á fiskaplássinum, við ongum vónum nakrantíð at sleppa uppundan fíggjarliga.
Skaldsøgan sigur eisini frá spírandi stættastríði, íbirtan av yrkisfeløgum, og frá teim trupulleikum, hesi hava at dragast við í byrjan:

Fiskimenn eru teir fyrstu at illgita um oddamenn í egna felagi teirra, og væl eydnast reiðaranum at seta upp stætt mótvegis stætt, tá hann við fiskimenninar sigur, at tað er arbeiðsfólkið á landi, ið veldur, at fiskimaðurin fær so lítla úrtøku.
Framhaldsbókin er ein lýsing av eini lítlari bygd, heimbygd Símunar, men meir er hon lýsing av tvídráttinum í sál Símunar millum gamalt og nýtt.

Í stórstaðnum hevði Símun verið trúlovaður við Astrið, ið hann hevði hitt á møti, men hon ger tað liðugt, tí hon er sannførd um, at Símun eisini í trúarmálum er ivamaður. Símun hittir so aftur fiskagentuna Sáru, og í byrjan av »Tað lýsir á landi« giftast tey og festa búgv í heimbygd Símunar. Sára er løtt av lyndi, lívsglað og gæsut, hetta hóvar ikki væl í tunga bygdarlívinum, og verumáti hennara fær Símun at ivast í, hvussu álítandi hon er.

Gunnar, gudsavnoktarin, vit hittu við »Ørnini« summartúrin undir Íslandi, kemur heim úr útlondum og fær sær handil í heimbygd Símunar. Hann er bráðræsin, ynskir kollveltandi broytingar; Símun metir hann sum eina spillu fyri bygdina, og andstøðan teirra millum gerst ikki minni av, at Gunnar tykist hugtikin av Sáru, og hon — hin lættlynta — kanska roknar komu Gunnars sum eina frábreðgandi hending í leiðiliga bygdagerandisdegnum.

Nógvir persónar, ymiskir av lyndi, mynda heimbygd Símunar. Teirra lív og lagna er eisini partur av skaldsøguni, men sjálv meginæðrin í frásøguni er stríð Símunar at vinna átrúnaðarligt fótafesti, at fáa fult álit á hjúnarfelaga sínum og í viðurskiftunum við høvuðsfíggindan, Gunnar, at koma til ta niðurstøðu, at dómurin um, hvør ið skal liva og hvør ikki, liggur ikki í menniskjans hondum, men í hondunum á hægri himmalskum valdi.

Stuttsøgusøvn Martin Joensens eru fýra í tali. »Útrák« kom í 1949, »Klokkan ringir« (barnasøgur) í 1962 og aftan á deyða hansara komu á 75-ára degnum í 1977 tey bæði søvnini »Heimadoktarin« og »Gamli maðurin og varðin«.
Í stuttsøgunum viðger Martin Joensen ofta sama umhvørvið og somu tíð, sum hann lýsir í skaldsøgunum: Fíggjarligu trongtíðimar í 20- og 30-árunum. Ein hin eyðkendasta er dapra lýsingin »Húsvillur« (1936) um strevaran Magnus, ið hóast stríðið noyðist at flyta frá húsi og heimi úr heimbygdini við konu og børnum, tí hann klárar ikki at svara hvørjum sítt. Uttan iva er hetta sannasta lýsing av sínum slag í føroyskum bókmentum.

Vit eiga eisini at nevna søguligu søgur høvundans, bygdar á frásøgutilfar ella sagnir. Siðsøguligar lýsingar og forn navnagáva gera í hesum sítt til at fáa tær sannlíkar.

Sterkar lýsingar av einstaklingum — ofta slíkum, ið breðga frá fjøldini — eru eisini at finna í skaldskapi Martin Joensens. Flest øll munnu hefta seg við frálíku lýsingina av hálva kryplinum »Elini Mariu«, men eisini lýsingin av gamla bygdaskúlalæraranum í søguni »Merkisdagur Abrahams« er minnilig. Ofta hevur verið sagt, at stuttsøgur Martin Joensens eru daprar og døkkar. Hetta eigur kortini ikki at fáa okkum at gloyma, at høvundurin eisini eigur ein lívsjáttandi tóna, ja, stundum er hann beinleiðis skemtingarsamur — eitt nú í frálíku stuttsøguni »Heimadoktarin«.

Úr: Árni Dahl: Bókmentasøga I-III. Fannir. 1980-83.