Vørukurv

Longu í 1970’unum vórðu nakrar oyggjar knýttar saman. Eysturoy og Streymoy – tær báðar størstu oyggjarnar – gjørdust eitt samanbundið øki, eins og Viðoy og Borðoy gjørdust eitt øki, ið varð víðkað við Kunoy í 1986.

Eftir aldarskiftið varð síðani sett hol á fyrsta undirsjóvartunnilin. Vágar vórðu í 2002 knýttar saman við Streymoynni. Í 2006 varð Borðoy knýtt saman við Eysturoynni, og um nøkur ár verður Sandoyggin knýtt saman við Streymoynni. Harumframt er Eysturoyartunnilin gjørdur, hóast Eysturoy og Streymoy longu eru samanbundnar. Summi halda, at Eysturoyartunnilin er dýrur og óneyðugur. Hinvegin kundi tað sama sigast um Kollfjarðartunnilin, tá hann varð bygdur í staðin fyri óhøgligu leiðina “eftir oyggj”. Ein avgerandi munur er tó, at Kollfjarðartunnilin er ókeypis at koyra gjøgnum og tí gevur fulla nyttu til samfelagið. Brúkaragjaldið í Eysturoyartunlinum minkar munandi um samfelagsnyttuna av tunlinum, men lættir hinvegin nógv um á fíggjarlógini hjá landinum. 

Sostatt er stórur partur av Føroyum í dag at meta sum ein samanhangandi oyggj: Vágar, Streymoy, Eysturoy, Borðoy, Kunoy og Viðoy – og skjótt eisini Sandoy – eru knýttar saman í eitt stórøki, vit kunnu nevna “Meginlandið”. (Sambærligt við “Mainland” í Hetlandi og Orknoyggjunum.) Fleiri enn 90% av øllum føroyingum kunnu sostatt koma í samband við hvønn annan uttan at sigla. Hetta er til miklan framburð hjá samanbundnu økjunum. Hinvegin eru tey øki, ið ikki hava fingið fast samband, vorðin lutfalsliga afturúrsigld.

Tá vanligt var at sigla millum oyggjarnar, kendu suðuroyingar seg ikki forfjónaðar, men nú á døgum hava bæði íbúgvar og vinnulív í Suðuroy munandi verri treytir enn norðanfyri. Tí ynskja suðuroyingar sær ein undirsjóvartunnil, so teir ikki framhaldandi verða afturúrsigldir. Enn verri eru korini í smáum útoyggjum, har atløguviðurskiftini kunnu vera beinleiðis vandamikil. Tá Norðoyatunnilin og Sandoyartunnilin vórðu ráðlagdir, varð tosað um at gera teym upp í ávikavist Kalsoy og Hest. Hesar ætlanir vórðu tó sleptar, eins og ivasamt er, um ein møguligur Suðuroyartunnil fær teym upp í Skúvoy og Dímun.

Føroyar eru í dag samanbundnar, og tað skapar nakrar nýggjar dynamikkir millum gomlu økini og bygdirnar. Ein trupulleiki er tó, at tað kostar at koyra gjøgnum undirsjóvartunlarnar. Tí verða tunlarnir ikki so nógv brúktir, sum teir kundu verið. Samfelagsliga nyttan av tunlunum er minni, enn hon kundi verið, um koyringin var ókeypis. Serliga prísirnir fyri at koyra gjøgnum Eysturoyartunnilin eru høgir, og tað kann merkja, at nógv framhaldandi fara at velja gomlu farleiðina um Streymin – serliga tey, ið ikki hava stóran skund.

Hóast hetta fer Eysturoyartunnilin uttan iva at seta ferð á samansjóðingina millum syðru endarnar av Eysturoy og Streymoy. Verður hugt at einum korti, sæst, at tað nú er nærum líka skjótt hjá einum hoyvíkingi at koyra til Runavíkar sum út á Argir. Teinurin er nakað longri, men ferðhámarkið er eisini hægri og við færri vegamótum. Um eingin kostnaður var at koyra gjøgnum Eysturoyartunnilin, kundu hoyvíkingar líka lættliga arbeitt í Runavík sum á Argjum.

Hinvegin merkir tað eisini, at tað verður nærum líka skjótt hjá ungfólki á Skálafjørðinum at ganga í miðnámsskúla í Tórshavn sum á Kambsdali ella í Klaksvík.

Fleiri enn 90% av øllum føroyingum eru skjótt knýttir saman í eitt meginland, men harumframt eru tey flestu av hesum knýtt saman í ein felags funktionellan bý við felags arbeiðsmarknaði, bústaðarmarknaði o.s.fr. Tað mesta av Suðurstreymoy er innanfyri 15 km frástøðu úr Havn, men við Eysturoyartunlinum hava syðstu bygdirnar í Eysturoynni eisini líknandi frástøðu. Syðstu bygdirnar í Norðstreymoy eru innan fyri 30 km frástøðu úr Havn, men við Eysturoyar- og Sandoyartunlunum eru flestu stóru bygdirnar í Eysturoynni og Sandoynni innan líknandi frástøðu. Víðka vit frástøðuna til 45 km, er øll Sandoyggin við, tað mesta av Vágunum, tað mesta av Norðstreymoy, tað mesta av Eysturoynni umframt Klaksvík. Tað mesta av meginlandinum kann tí fungera sum ein samanhangandi býur, tó at kommunurnar í nógvum førum vilja kappast um borgarar, vinnulív v.m. heldur enn at samstarva.

(Nógv meiri kann lesast um alt hetta á heimasíðuni hjá Landsverki: “Søgan um landsverk, søgulig gongd”. Eisini ber til at lána bókina “Mynstur broytast” á bókasavninum).

Áhugavert verður at síggja, hvussu Eysturoyartunnilin fer at ávirka ymisku økini. Til ber at viðgera nógvar ymiskar spurningar í flokkinum, antin í felag ella í bólkum. Gerið t.d. eitt hugarok í felag, har tit finna fram nýggjar spurningar og avleiddar spurningar. Síðani ber til at deila einstakar spurningar út í bólkar, ið skulu grundgeva fyri og ímóti. Gerið eitt ark við spurninginum ovast og grundgevingum fyri og ímóti í eini talvu niðanfyri. Jú fleiri grundgevingar tit finna, tess betri. Eftir hetta kann hvør bólkur leggja sínar grundgevingar fram.

Dømi um spurningar:

• Hvussu fer fólkatalið at broytast í ymisku økjunum? Fer t.d. fólkatalið í Eysturoynni at vaksa skjótari enn í Suðurstreymoy? Fer fólkavøksturin í Norðstreymoy at steðga upp?
• Hvussu fer hetta at ávirka bústaðarprísirnar í ymisku økjunum? Fara prísirnir í Eysturoy og Suðurstreymoy at nærkast hvørjum øðrum?
• Hvussu fer ídnaðurin at skipa seg? Vil hann flyta inn á Skálafjørðin ella norður til Klaksvíkar, ella fara vit framhaldandi at síggja útbyggingar við Kaldbaksfjørð og Kollafjørð?
• Hvussu fer tænastuvirksemið at skipa seg? Fara handlar og tænastur í Eysturoynni at klára seg í kappingini við Suðurstreymoy? Fara handilsketur framhaldandi at hava handlar bæði í Havnini og í Runavík/Klaksvík?
• Hvussu verður almenna virksemið skipað? Fara almennir stovnar at flyta inn í Eysturoynna, um teir kunnu fáa bíligari húsaleigu har?
• Hvar fara næmingarnir at ganga í skúla? Fara ung í Eysturoynni at ynskja at sleppa í Glasir? Ella fara ung í Havn at leita sær til Klaksvíkar? Og hvussu verður við Fiskivinnuskúlanum í Vestmanna, ið lutfalsliga er vorðin enn meiri fjarskotin?
• Fara ítróttarfólk úr Eysturoy og Suðurstreymoy í størri mun at skifta feløg, soleiðis at t.d. runavíkingar fara at spæla við HB og hoyvíkingar við Víkingi?
• O.s.fr.

(Viðm.: Nógvir spurningar hanga saman. Til dømis eru fólkaflytingar ein høvuðsorsøk til broytingar í bústaðarprísum. Flyta nógv til, hækka prísirnir. Flyta fá til, lækka prísirnir. Hetta er í tráð við búskaparligu “lógina” um útboð og eftirspurning. Bústaðarprísirnir eru tó ikki bert ávirkaðir av eftirspurningi, men eisini av útboðnum, t.v.s. hvussu nógvir bústaðir eru tøkir á marknaðinum).

Tá ein broyting hendir í einum samfelagi – antin brádliga ella so líðandi – ávirkar hetta bústaðarmynstur, vinnulívsmynstur og mangt annað. Ein kreppa kann elva til fráflyting og húsagangir, og ein tunnil kann elva til tilflyting og nýggjar fyritøkur. Talan kann eisini vera um tøknibroyting, broyttar kommunalar uppgávur ella heilt aðra samfelagsbroyting, ið skeiklar gomlu javnvágina.

Avleiðingarnar av Eysturoyartunlinum eru fjølbroyttar og samansettar, men við at greina ymisk viðurskifti, ber til at finna út av hvørji viðurskifti gera seg galdandi í ymiskum økjum. Tosað verður tá um sonevndar push-faktorar og pull-faktorar. Push-faktorar eru viðurskifti, ið trýsta virksemi burtur. Pull-faktorar eru viðurskifti, ið draga virksemi til. Ofta eru push- og pull-faktorar hugtakspør og sostatt tvær síður av somu søk.

Flokkurin kann byrja við einum felags hugaroki, har enn fleiri hugtakspør verða sett á listan. Kopierið talvuna inn í eitt online-skjal, og arbeiðið víðari við tí á stórskíggja.

Tá tit hava fullfíggjað listan, fara tit í bólkar, ið arbeiða við ymiskum bygdum ella økjum. Til dømis kann ein bólkur arbeiða við Tórshavn, ein annar við Klaksvík, ein triði við Toftum, ein fjórði við Kollafirði o.s.fr.

(Viðm.: Hendan greining kann eisini brúkast í søguligum høpi, t.d. við at kanna hví summar niðursetubygdir vuksu seg stórar, meðan aðrar doyðu út. Tó vóru push- og pull-faktorarnir ikki teir somu í 19. øld sum í dag, tí samfelagið var grundleggjandi øðrvísi).

Ymisk øki og ymiskar bygdir verða ávirkað ymiskt av Eysturoyartunlinum. Til ber at skipa flokkin í bólkar, ið síðani gera hvør sína SWOT-greining av ymiskum bygdum ella økjum. Kopierið talvuna inn í eitt online-skjal og útfyllið tað saman við hinum bólkalimunum. Ein bólkur kann til dømis arbeiða við Hoyvík, ein annar við Runavík, ein triði við Klaksvík, ein fjórði við Sundalagnum o.s.fr. Eftir hetta kunnu bólkarnir leggja fram síni avrik – antin sum munnliga framløgu ella sum part av einum skrivligum avriki.

SWOT stendur fyri:

• Strengths (styrkir). Hvørjar styrkir hevur økið – búskaparliga, mentanarliga, infrakervisliga o.s.fr.
• Weaknesses (veikleikar). Hvørjar veikleikar hevur økið – búskaparliga, mentanarliga, infrakervisliga o.s.fr. (Veikleikar eru í stóran mun tað sama sum vantandi styrkir).
• Opportunities (møguleikar). Hvørjar møguleikar fær økið av, at Eysturoyartunnilin letur upp? (Møguleikar kunnu eisini vera ein víðarimenning av styrkjunum hjá økinum).
• Threats (váðar). Hvørjar váðar fær økið av, at Eysturoyartunnilin letur upp? (Váðar kunnu eisini vera ein víðarimenning av veikleikunum hjá økinum).